Sen jest odpowiedzialny za konserwację i regenerację organizmu człowieka. W czasie snu ciało odbudowuje zużyte w trakcie aktywności tkanki, takie jak włókna mięśniowe czy naskórek. Sen jest także procesem niezbędnym do konsolidacji pamięci: zdobyte informacje zostają uporządkowane i utrwalone. Sferę snu dotykają choroby, które zostały podzielone na dwie główne kategorie: dyssomnie i parasomnie. Dyssomnie polegają na nieprawidłowej ilości snu lub jego obniżonej jakości i do tego typu zaburzeń zostały zaliczone bezsenność, narkolepsja i bezdech senny. W przypadku parasomnii dochodzi do występowania nieprawidłowych lub niepożądanych zachowań w trakcie snu (somnabulizm, paraliż senny, lęki nocne i koszmary senne). Poniżej znajduje się krótkie omówienie wymienionych zaburzeń.
Bezsenność objawia się niezdolnością szybkiego zasypiania, częstym budzeniem się w trakcie snu lub wczesnym budzeniem się rano. Bezsenność obniża jakość życia, powoduje słabszą koncentrację i pogorszenie samopoczucia. Wśród przyczyn wymienia się chroniczny stres, szkodliwe nawyki żywieniowe, nadużywanie kofeiny, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków, nieregularny tryb dnia, zaburzenia psychiczne i zażywanie niektórych leków. Skutecznymi sposobami na bezsenność mogą być zmiana nawyków żywieniowych, stałe pory snu, unikanie używek powodujących pobudzenie. Ulgę mogą przynieść także zioła o działaniu uspokajającym takie jak melisa czy passiflora. W poważnych przypadkach lekarz może zalecić przyjmowanie leków o działaniu nasennym.
Narkolepsja charakteryzuje się okresowym przymusem spania w dzień. Często połączona jest z katapleksją, w czasie której dochodzi do całkowitej utraty kontroli nad mięśniami i upadkiem chorego. Narkoleptycy zasypiają nagle lub ich świadomość zostaje wyłączona podczas wykonywania prostych czynności. Chorzy w czasie napadu przechodzą natychmiast do fazy snu REM, przez co doświadczają tzw. żywych halucynacji, czyli obrazów z marzeń sennych, które docierają do świadomości. Przyczyna narkolepsji nie jest znana, choć odkryto gen, którego mutacja może wywoływać predyspozycję do tej choroby. Stosuje się leczenie objawowe (podawanie leków przeciwdepresyjnych), chorym zaleca się także dbałość o higienę snu i uregulowanie trybu dnia.
W trakcie bezdechu sennego osoba dotknięta tym zaburzeniem wielokrotnie w ciągu jednej nocy przestaje oddychać na co najmniej 10 sekund, co skutkuje spadkiem poziomu tlenu we krwi. Towarzyszy mu zwykle chrapanie. Skutkami bezdechu są złe samopoczucie, obniżona zdolność koncentracji, silne bóle głowy, nadciśnienie, w skrajnych przypadkach zawał serca lub udar mózgu. Bezdech często występuje u osób otyłych, nadużywających alkoholu lub nikotyny, a także u cierpiących na schorzenia laryngologiczne. Leczenie bezdechu w zależności od przyczyny obejmuje redukcję masy ciała, ograniczenie używek lub zabiegi w obszarze jamy ustnej. Jeśli choroba realnie zagraża życiu, lekarz może dokonać zabiegu tracheotomii.
Somnabulizm, potocznie zwany lunatykowaniem, polega na fizycznej aktywności człowieka bez udziału jego świadomości. Lunatyk w trakcie snu podnosi się z łóżka, spaceruje, czasami wykonuje czynności dnia codziennego (np. ubiera się). Może mieć otwarte oczy i w ograniczony sposób reagować na polecenia innych, ale po przebudzeniu nie pamięta niczego. Lunatykowanie może być niebezpieczne, jeśli cierpiący na tę chorobę człowiek będzie wykonywać bez świadomości czynności wymagające uwagi (spacer po ulicy, prowadzenie samochodu). W trakcie napadu somnabulikowi należy zapewnić bezpieczeństwo (nie pozwolić, aby wyszedł na zewnątrz sypialni czy domu). Pomocne mogą okazać się leki nasenne lub przeciwdepresyjne.
Paraliż senny (porażenie przysenne) przydarza się wielu osobom, natomiast zaburzeniem staje się wtedy, gdy pojawia się zbyt często. Podczas przebiegającego prawidłowo zasypiania mózg najpierw wyłącza świadomość, następnie dokonuje „wyłączenia” mięśni, dzięki czemu śpiący człowiek nie wykonuje ruchów obecnych w marzeniu sennym, co mogłoby być dla niego niebezpieczne. W trakcie wybudzania się mózg najpierw „włącza” mięśnie, a dopiero potem przywraca świadomość. Do paraliżu sennego dochodzi wtedy, gdy świadomość zostaje włączona przed uaktywnieniem mięśni. Człowiek czuje, że nie może się poruszyć, ma wrażenie duszności, wykręcania kończyn lub przygniatania klatki piersiowej, mogą pojawiać się halucynacje. Senne porażenie mięśni nie obejmuje gałek ocznych i mięśni oddechowych, dlatego poruszanie oczami lub przyśpieszenie oddechu pomaga skrócić napad. Paraliż senny trwa zwykle kilka minut i nie stanowi zagrożenia dla życia czy zdrowia, choć jest odbierany jako doświadczenie bardzo nieprzyjemne. Zaburzenie to jest zwykle następstwem niehigienicznego trybu życia, braku stałych godzin snu lub jego zbyt małej ilości. Paraliż może być także objawem zaburzenia psychicznego.
Lęki nocne najczęściej występują u dzieci, choć zdarzają się także u osób dorosłych. W trakcie napadu chory nagle podnosi się z łóżka i zaczyna krzyczeć przerażony. Jego oczy są otwarte, ale nie jest świadomy. Negatywnie reaguje na dotyk. Choremu należy zapewnić bezpieczeństwo, nie dotykać go, łagodnie do niego przemawiać. Napad mija zwykle po kilkunastu minutach, a chory nagle zasypia i rano nie pamięta nic z tego, co wydarzyło się w nocy. Za możliwe przyczyny lęków nocnych uważa się stres, przemęczenie, brak stałych godzin snu. U dzieci lęki nocne zwykle mijają wraz z wiekiem, u dorosłych mogą być poddane leczeniu metodą psychoterapii, rzadziej stosowane są leki uspokajające.
Koszmary senne przytrafiają się wielu osobom, choć u niektórych pojawiają się tak często, że mogą wywołać lęk przed zasypianiem. Koszmar jest marzeniem sennym wywołującym bardzo nieprzyjemne uczucia. Może przedstawiać duchy, potwory, śmierć własną lub kogoś bliskiego, atak lub katastrofę. Częstym motywem jest spadanie w przepaść, topienie się w wodzie lub wypadnięcie zębów stałych. Koszmary mogą nawiązywać do traumatycznych doświadczeń z przeszłości. Wywołują je niektóre leki, narkotyki i alkohol (lub ich odstawienie), stres i konflikty oraz zaburzenia psychiczne, takie jak depresja czy nerwica. Uważa się, że koszmary nie wymagają leczenia farmakologicznego, natomiast zaleca się konsultację z psychoterapeutą, zmianę diety i stałe godziny snu.
Sen jest bardzo ważny w życiu każdego człowieka, a wszelkie zaburzenia w tym obszarze znacząco pogarszają jakość życia, dlatego też choroby snu są diagnozowane i leczone. W większych miastach można odnaleźć poradnie lub kliniki zaburzeń snu. Należy pamiętać o tym, że nieprawidłowy sen może być objawem innej choroby, mającej podłoże tak psychiczne jak i fizyczne. Ważne, aby tych zaburzeń nie bagatelizować, a wszelkie niepokoje zgłaszać swojemu lekarzowi.
